Autor: Mikołaj Kochanowski

Tytuł: Rotuły do synów swych

Editio princeps: post 1617 in: Jan Kochanowski (Kraków: Druk. Andrzeja Piotrkowczyka). Edycja bez ikonów emblematycznych.

Autor projektu wyjściowego: Johannes Stradanus, Maarten van Heemskerck

Rytownik: Peter Furnius, Cornelis Cort

Dostęp: edycja krytyczna, red. A. Karpińskiego, Warszawa 1997;

Dostęp: starodruk

Utwory Pod obrazy konterfetu żywota ludzkiego i Pod drugie obrazy Mikołaja Kochanowskiego, brata słynnego poety Jana, zostały wydane razem z jego Rotułami do synów swych, od których tytuł wzięła cała edycja. Same rotuły, czyli napominania i wskazówki dla dzieci, są po prostu wierszami i nie mają charakteru emblematycznego. Również obydwa zbiorki Pod obrazy nie są typowymi emblematami. Wiersze Kochanowskiego Pod obrazy konterfetu... to katachretyczne epigramaty inspirowane miedziorytami zaprojektowanymi przez Johannesa Stradanusa. Oryginalne ilustracje przedstawiają dwie drogi, prowadzące do nieba bądź piekła, które może wybrać człowiek. Z kolei drugie obrazy pokazują alegorie Świata, Bogactwa, Pychy, Zazdrości, Wojny, Ubóstwa, Pokory, Pokoju oraz obraz Sądu Ostatecznego. Kochanowski wykorzystał i skrótowo przetłumaczył epigramaty z oryginału, używając ich jako podpisów do obrazów.

Subscriptio:

Nieużyte boginie dzieciom lata przędą, wedle których rachunku żyć na świecie będą, a ony nic nie myśląc, beśpiecznie igrają; szczęśliwe, błędów ludzkich że jeszcze nie znają.

Subscriptio:

Już przywiódł Czas dwu koniu, woła, by wsiadali, a w drogę, na którym chcą, żeby wyjeżdżali. Prawda powinna Bogu na białego radzi, Fałsz wronego zaleca, co w piekło prowadzi.

Subscriptio:

Rozkoszami, swąwołą i tańcy zwiedziony, leci w przepaść z wronego ten nędznik szalony. Dopiero zdradę widzi, kiedy czart z maszkary wyglądając, śmieje się z jego głupiej wiary.

Subscriptio:

Mędrszy jeździec na górę konia swego wiedzie, na której ludzie widząc, prosto do nich jedzie. Ci są, którzy obłudy świata podeptali, a sami się za cnotą i prawdą udali.

Subscriptio:

Święte Cnoty go wiodą jeszcze dalej w drogę, czart nań z piekła luk ciągnie, by mu zadał trwogę; ale Niewinność z Wiarą serca dodawaj ą, Pobożność z Nabożeństwem z góry go wołają.

Subscriptio:

Tu przyszedszy, już Bogu kapłanem zostawa, a Jemu cały rozum i serce oddawa. Już ten kresu dobieżał i bierze zapłatę za cnotliwe postępki - nieśm iertelną szatę.

Titulus: Świat

Subscriptio:

Okrągły Świat powozi Czas z zawitą głową, 
dwa konia w wozie idą, Noc i Dzień je zową. 
Ziemia, Ogień, Powietrze, Woda - cztery siostry, 
Eums, Notus, Zefirus i Akwilo ostry -
czterzej bracia, przy wozie idą; stąd pochodzą
wszystkich rzeczy rodzaje i dokąd zaś wchodzą.

Titulus: Pokój

Subscriptio:

Pokój jedzie, piastując Bogactwo na łonie, Miłość wdzięczna powozi, w wozie idą konie: Pożytek z Zgodą, wozą Sprawiedliwość wieczna, strzeże je 

Titulus: Bogactwo

Subscriptio:

Bogactwo jedzie sobie na wozie wysokiem , córka jej, Pycha, siedzi przed nią z bystrym okiem; Fortel woźnica, Chytrość i Drapiestwo konie, a Lichwa, pani stara, z workami na łonie.
Próżne W esele idzie, W szetecznośc i Zdrada przy wozie i obłudnych Rozkoszy gromada

 Titulus: Pycha

 Subscriptio:

Na złotym wozie jedzie Pycha urodziwa, przed nią córka jej siedzi, Zazdrość nieżyczliwa. Wzgarda konie pogania, Uporem jednego, a drugiego Skrzętnością zową naręcznego;
harde Nieposłuszeństwo podle woza kroczy, Chełpliwość z Pośm iewaniem patrzą sobie w oczy.

Titulus: Zazdrość

Subscriptio:

Tu zaś przeklęta Zazdrość, m atka Wojny, jedzie; Szkalowanie z Potwarzą, konie, Liwor wiedzie. Nieszczęśliwość, Niepokój z ustawiczną Trwogą przy paniej swej, Zazdrości, idą krokiem drogą.

Titulus: Wojna 

Subscriptio:

Wojna jedzie, a mieczem i pochodnią grozi, szalona Zapalczywość zbrojny wóz powozi; na ręce Skaza jedzie, pod sobą Zburzenie, przy wozie słudzy idą: Głód, Swar i Bluźnienie

Titulus: Ubóstwo

Subscriptio:

Nieszczęśliwe Ubóstwo w pułkoszkach się wlecze, Strętwienie wóz powożąc, srodze konie siecze; jednego Chorym zową, a Słabym drugiego. Cierpliwość podle woza idzie ubogiego 5 i Niewola łańcuchem i pętem ściśniona, i człowieczej natury Podłość przyrodzona.

Titulus: Pokora

Subscriptio:

Miła Pokora jedzie, a Pokój piastuje, woźnica Bojazń wozi, ze wszech stron pilnuje. W wozie idzie Łaskawość i Powolność cicha, przy wozie Wiara, Miłość i Nadzieja wzdycha

Titulus: Sąd 

Subscriptio:

Sędzia siedzi, a przed Nim wszyscy się stawiemy, którzy się na tym świecie omylnym bawiemy, który w sprawiedliwości swojej nie zabłądzi, ale nas według naszych spraw wszystkich osądzi:
złośniki w piekło wepchnie do ognia wiecznego, a dobre z sobą weźm ie do królestwa swego.

Autor: Kazimierz Arteński

Tytuł: Encyclopaedia theologica

Editio princeps: [post 1683] w drukarni Cezarego Franciszka

Projekt miedziorytów: 

Rytownik: 

Dostęp: starodruk

Cykl składa się z trzech emblematów poświęconych zagadnieniom teologicznym. Arteński zadedykował dzieło profesorowi teologii Marcinowi Winklerowi (1627-1700). Pisarz wypracował pewien schemat budowy emblematu. W pełnej postaci zawierał on wstępny opis symboliki, lemmat, rycinę, wiersz wyjaśniający sens („sensus emblematis”) i wreszcie elogium w stylu zrytmizowanego napisu nakamiennego.

AB

Pictura:

Universi machinam tenens Genius, eamque radiis intellectus collustrans, ipse desuper illustratus

Pictura:

Hercules stando sumlimius, emanantes de ore Cathenas aureas, suppeditar, ad connectendum orbem vinciendumque, Tropicis, Coluris, aliisque zonis

Pictura:

Primo Mobili assistens Intelligentia, illudque movens, omnibus inferioribus vitales motus inspirat

Pictura:

Peragrato praeclare gestis terrae globo Pegasus, urolat inter sidera 

Motto:

Solo potestas lumine

Dulce hominumque, Deumque, ligamen

Omnibus una salus

Maiora ut lumina spargat 

B1r-v

B1v-B2r

B2r-B3v

B3v

Autor: Rafał Kazimierz Arteński

Tytuł: Divae Themidis insignia

Editio princeps: Kraków 1683;

Autor projektu: nieznany

Rytownik: nieznany

Dostęp: starodruk

Dziełko Arteńskiego to panegiryk zawierający trzy emblematy, wydany na cześć prawnika Sebastiana Piskorskiego, późniejszego rektora Akademii Krakowskiej. W pierwszym emblemacie pojawia się symbolika kosmiczna – słońce i znaki zodiaku – charakterystyczna także dla innych dzieł Arteńskiego. Dwa kolejne elementy nawiązują do tytułowych atrybutów Temidy: miecza, który chroni pszczoły lecące do ula i szali ważącej ludzkie czyny, trzymanej przez rękę wyłaniającą się z nieba.

Motto: 

Bene fructibus aequat

Motto: 

Acies ad commoda tendit

Motto: 

Iure utroque

Autor: Józef Bogucki

Tytuł: Festum Innocentiae seu orginali noxae non obnoxiae Marianae conceptionis concionotario cultu celebratum cum octava a P. Josepho Bogucki Polono Soc. Jesu.

Editio princeps: Lublin 1724, Typis Collegii Soc. Jesu

Rytownik i autor projektu: nieznani

Dostęp: starodruk

W panegiryku Boguckiego pojawia się tylko jeden emblemat, który – ze względu na jego heraldyczny charakter – można nazwać stemmatem. Pod względem formy obydwie kompozycje nie różnią się między sobą, o stemmatycznym charakterze decyduje heraldyczna tematyka. Ilustracja, zawierająca motto zaczerpnięte z Owidiusza: "Iussit scribere amor", przedstawia rękę wynurzającą się z chmur, trzymającą pióro i rysującą Łękawicę – figurę uszczerbioną z herbu Habdank. Nad nią znajduje się maksyma z Barleusa i nadpis wymieniający właśnie nazwę „Habdank” jako symbol szlacheckiej rodziny (Insigne nobilissimae domus).  Chodzi o Skarbków Kiełczewskich, a konkretnie Antoniego, Tomasza i Remigiana, którym dedykowane jest całe dzieło.

Motto:

Non breve fastorum, dextera scribit opus
(Casparus Barlaeus, Elegiarum, III: Ad Constantinum Hugenium, 26)

Pictura:

Scribere iussit amor [Miłość każe pisać]
(Ovidius Publius Naso, Heroides, 4,10)

Subscriptio:

Aurato Fortuna stylo vos scribere iussit,
Ferrato Lechicus Mars celebrare iubet.
Ast impar utrque, manus, sacra dogmata sumsit,
"Scribere" nam "iussit" religiosus "amor".

Motywy:

Pisząca ręka, herb Abdank, Łękawica, ręka wynurzającą się z chmur

Autor: Tomasz Treter

Tytuł: Theatrum virtutum D[omini] Stanislai Hosii

Editio princeps: Rzym 1588 w oficynie Giovanniego de Cavallieri

Projekt miedziorytów: Tomasz Treter

Rytownik: Tomasz Treter

Dostęp: starodruk

Zbiór składa się ze stu miedziorytów, zaprojektowanych i wykonanych przez Tomasza Tretera, wraz z tytułowymi inskrypcjami. Ten pracowity sekretarz Stanisława Hozjusza napisał także utrzymane w horacjańskim stylu łacińskie ody w rozmaitych metrach, przypisane do poszczególnych rycin; wszystkie te elementy miały składać się na emblematyczną całość. Utwory poetyckie ukazały się dopiero w 1685 i 1686 roku w Krakowie u Franciszka Cezarego, w tych dwóch edycjach pominięto jednak przedstawienia. Zachował się rękopis z oryginalnymi ilustracjami Tomasza Tretera w liczbie stu pięciu, przy części z nich wpisano ody; z tego rękopisu pochodzi reprodukcja.

Cykl rycin i ód układa się w apologetyczny życiorys kardynała Hozjusza jako bohatera kontrreformacji. W narracji z cennymi informacjami biograficznymi przeplatają się przedstawienia nieomal apoteozujące pobożnego biskupa warmińskiego oraz stypizowane, alegoryczne wizerunki cnót, mieszczące się w przestrzeniach dojrzałej wyobraźni ikonologicznej.

W 2004 roku pod tytułem Rewia cnót Stanisława Hozjusza ukazało się także polskie wydanie w przekładzie Wiktora Steffena.

TR

Autor: Tomasz Treter

Tytuł: Symbolica vitae Christi Meditatio

Editio princeps: Brunsberga 1612 w oficynie Georga Schonfelsa

Projekt miedziorytów: Tomasz Treter

Rytownik: Błażej Treter

Dostęp: starodruk

Sto trzy miedzioryty według projektu Tomasza Tretera wykonał Błażej Treter, jego bratanek. Oprócz sztychowanej karty tytułowej w druku znajdują się również drzeworyt herbowy z dedykacją Błażeja dla biskupa Szymona Rudnickiego oraz dwa drzeworyty autorstwa Tomasza z jego godłem: smokiem oplatającym krzyż – na pierwszym drzeworycie – oraz literę 'T' na drugim.

Motta opatrujące poszczególne ikony w wielu wypadkach pochodzą z Pisma Świętego, również subskrypcje, napisane przez Tomasza Tretera łacińską prozą, są bogato inkrustowane biblijnymi cytatami, co nadaje im podniosły, sentencjonalny styl. Wśród rycin znajdują się zarówno przedstawienia prezentujące biblijne sceny z życia Chrystusa, jak i alegoryczne ikony. W obu typach autor w sposób zwięzły i ascetyczny wykorzystał chrześcijańską symbolikę, wielokrotnie przypisywaną realnym przedmiotom, co widać na zamieszczonej reprodukcji.

TR

Autor: Andrzej Młodzianowski

Tytuł: Icones symbolicae vitae et mortis B. Josaphat martyris archiepiscopi Polocensis expressae…

Editio princeps: Wilno 1675

Autor projektu: nieznany

Rytownik: Michał Schnops

Dostęp: starodruk pdf; starodruk djvu

Książka Młodzianowskiego poświęcona jest życiu i męczeństwu Jozafata Kuncewicza, unickiego biskupa, który zginął jako męczennik w konflikcie z prawosławnymi. Dzieło jest hagiograficzną pochwałą świętego, napisaną w całości po łacinie. Składa się z 40 elogiów – mów pochwalnych, z których każde poprzedzone jest emblematem. Choć w imagines emblematów dominuje symbolika ogólna – sceny biblijne, zwierzęta, natura, przedmioty – pojawiają się także ilustracje związane z Jozafatem – miasto rodzinne i sceny z życia. Zarówno elogia, jak i poprzedzające je emblematy: motta, ilustracje i sześciowersowe epigramaty, tworzą spójną całość i można traktować je jak krótkie i poetyckie rozdziały opowiadające o Jozafacie. Na końcu dzieła znajduje się oda do błogosławionego (biskupa kanonizowano w 1876), która – jak cała książka – ma świadczyć także o sławie domu Sapiehów, adresatom dedykacji.

JB

Motto: Piis oritur Perentibus

Subscriptio:

Candida silvestres non gignunt Lilia dumi,
Nec roseas asper, fert paliurus opes.
Radicis succos butrus trahit, arboris atq[ue];
Su[i]t bona mala, bonae fu[i]t mala mala, malae,
Iosaphat eia bonis genitoribus orte, bonoru[m]
Haeres magnorum, nam bonitatis eris.

Ikon:

Radicis virtus ascendit ad uvam

[Cnota wzrasta aż do owoców z korzeni]

Motywy:

Winny krzew

Autor: Mikołaj Mieleszko

Tytuł: [Serce poświęcone kochającemu Jezusowi]

Editio princeps: brak druku, rękopis 1657

Projekt miedziorytów wzorca: Anton II Wierix

Rytownik wzorca: Martin Baes

Dostęp: edycja krytyczna (oprac. R. Grześkowiak, J. Niedźwiedź, Warszawa 2010)

Dedykowany księżnej Katarzynie Radziwiłłowej rękopiśmienny zbiór składa się z dwudziestu emblematów. Mikołaj Mieleszko (SI) inspirował się anonimowym, również rękopiśmiennym, cyklem polskich subskrypcji do zdekompletowanego (brakowało jednego obrazu) zestawu osiemnastu rycin Cor Iesu amanti sacrum Wieriksa. Przy pracach Mieleszko korzystał również z łacińskiego tłumaczenia emblematycznego tomu Étienne Luzvica (SI) Cor Iesu amanti sacrum z 1628 roku, wykorzystującego kopie pierwotnego cyklu Wieriksa autorstwa Martina Baesa oraz dwie dodane ryciny, których autor nie jest znany. Z tego wydania pochodzą wykorzystane przez Mieleszkę ikony.

Inskrypcje zbioru Mieleszki wzorowane są na strofie stabat mater dolorosa, subskrypcje spójnie łączą analizę ikoniczną z biblijną narracją. Całość ma wyraźny charakter medytacyjnych ćwiczeń duchowych, dla których punkt wyjścia stanowi obraz; subskrypcje podkreślają naoczność zdarzeń prezentowanych na rycinach i odsyłają do nich.

TR

Autor: Mikołaj Mieleszko 

Tytuł: Nabożne westchnienia duszy poczynającej, postępującej, doskonale służącej

Editio princeps: brak druku, rękopis 1657

Projekt miedziorytów: Boëtius à Bolswert

Dostęp: edycja krytyczna (oprac. R. Grześkowiak, J. Niedźwiedź, Warszawa 2010)

Krótki opis: Zadedykowany księżnej Katarzynie Radziwiłłowej zbiór składa się z czterdziestu pięciu emblematów podzielonych na trzy części, przeznaczone dla osób pokutujących i starających się nawrócić, ćwiczących się w cnocie oraz takich, którzy wiodą już prawe, zbożne życie. Chociaż ryciny wykorzystane przez Mikołaja Mieleszkę (SI) pochodzą z jednego z trzech pierwszych, antwerpskich wydań słynnego Pia desideria Hermana Hugona, treść subskrypcji w niewielu miejscach zdradza ślady lektury oryginału.

Księżna, dla której utworzono w sumie pięć rękopiśmiennych i drukowanych cyklów emblematycznych w języku polskim, używała zbioru do osobistych praktyk religijnych. Tworzące spójną całość ikony, motta złożone z krótkiego opisu obrazu i biblijnego cytatu oraz pisane jedenastozgłoskowcem subskrypcje miały pobudzać do medytacji nad poszczególnymi tematami związanymi z Boską Miłością do duszy ludzkiej.

Autor: Stanisław Herakliusz Lubomirski

Tytuł: Adverbia moralia (Mirobulli Tassalini Adverbiorum moralium sive de virtute et fortuna libellus)

Editio princeps: Warszawa 1688 (w oficynie Karola Ferdynanda Schreibera)

Projekt miedziorytów: Tylman z Gameren

Rytownik: Jan Jerzy Helwig z Królewca

Dostęp: starodruk

Krótki opis: Zbiór składa się w sumie z piętnastu emblematów oraz samodzielnej ryciny na karcie tytułowej. W XVII i XVIII wieku zbiór wznowiono jedenaście razy; w trzech przypadkach włączono go do zbiorów prac Lubomirskiego. Przekład inskrypcji i subskrypcji do części późniejszych wydań opracował ks. Antoni Chryzanty Łapczyński, editio princeps Adverbiów w tłumaczeniu datuje się na 1714 rok. W 1730 roku ukazał się także przekład rosyjski.

Filozoficzno-refleksyjny zbiór Adverbiów poświęcony jest tematyce moralnej, emblematy stanowią pochwały cnót o wydźwięku neostoickim. Subskrypcje utrzymane są w formie sentencjonalnych, kunsztownych elogiów, układanych nieomal figuralnie, np. w kształt krzyża bądź trójkąta. Ogółowi subskrypcji spójność nadaje stosowany w każdym z nich zabieg organizowania tekstu każdego z elogiów wokół powtarzanego, zespalającego słowa, np.  „SEMPER („ZAWSZE”) w Adverbium XII, z którego pochodzi powyższa rycina.

TR